तिहार नेपालमा मनाइने प्रमुख चाडहरूमध्ये एक हो, जसलाई दीपावली पनि भनिन्छ । यो चाड पाँच दिनसम्म धुमधामका साथ मनाइन्छ र यसको सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक महत्व धेरै गहिरो छ । तिहारले मुख्यतय पशुपंक्षी, मानिस र देवताहरूप्रतिको श्रद्धा र सम्मानलाई मूर्तरूप दिन्छ ।
तिहारको प्रत्येक दिनले फरक सांस्कृतिक परम्परा र धार्मिक मान्यता झल्काउँछः
काग तिहारः यो दिन कागलाई सन्देशवाहक मान्दै पूजिन्छ । कागलाई यमराजको प्रतिनिधि मानिन्छ र उसको पूजा गरेर हामी आफूमाथि आउने कुनै अनिष्ट टार्न सकिन्छ भन्ने मान्यता छ ।
कुकुर तिहारः दोस्रो दिन कुकुरलाई पूजा गरिन्छ । कुकुरलाई धर्मराजको वाहन मानिन्छ र उसको स्नेह र सुरक्षा क्षमता सम्मान स्वरूप पूजा गरिन्छ ।
गाई तिहार र लक्ष्मी पूजाः तेस्रो दिन गाईको पूजा हुन्छ, जसलाई लक्ष्मीको रूप मानिन्छ । साँझमा लक्ष्मी पूजासँगै दीपावली गरी घर–घरमा समृद्धि र सौभाग्यको कामना गरिन्छ ।
गोरु तिहार र गोवर्धन पूजाः चौथो दिन गोरु र गोवर्धन पर्वतको पूजा गरिन्छ । यो दिन खेतीपातीमा गोरुको योगदान र गोवर्धन पर्वतको महत्वलाई सम्झेर पूजा गरिन्छ ।
भाइटीकाः भाइटिका नेपाली संस्कृतिको एक विशेष पर्व हो, जसले दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको प्रेम, स्नेह, र सम्मानलाई प्रकट गर्दछ । तिहारको अन्तिम दिन मनाइने यो पर्वले परिवारभित्रको आत्मीयता र सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाउँछ । दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको सम्बन्धलाई सुदृढ गर्न भाइटिका महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यहाँ भाइटीकाको मुख्य महत्वहरूबारे चर्चा गरिएको छः
दाजुभाइ–दिदीबहिनीको स्नेह र बन्धनः
भाइटीकाको दिन दिदीबहिनीहरूले दाजुभाइको दीर्घायु, सफलता र खुसीको कामना गर्दै सप्तरङ्गी टीका लगाइदिन्छन् । यो टीका लगाउनुको साङ््केतिक महत्व भनेको सम्बन्धलाई बलियो बनाउनु, दाजुभाइलाई आशीर्वाद दिनु र एकअर्काप्रतिको स्नेहको प्रतीक हो । दाजुभाइहरूले पनि आफ्ना दिदीबहिनीहरूलाई उपहार दिएर उनीहरूको सम्मान गर्छन् । यसले दुईबीचको माया र बन्धनलाई अझै मजबुत बनाउँछ ।
मनाः
भाइटीका लगाउँदा प्रयोग गरिने विभिन्न रङहरू विशेष ऊर्जा र सकारात्मकताको प्रतीक हुन्छन् । यसले परिवारका सदस्यहरूको स्वास्थ्य, समृद्धि र दीर्घायुको कामना गर्दछ । टीका लगाउनुको धार्मिक मान्यता अनुसार यमराजको आशीर्वाद मिल्छ, जसले जीवनलाई दीर्घायु बनाउने विश्वास गरिन्छ ।
सांस्कृतिक र पारिवारिक मूल्यहरूको सञ्जाल
भाइटीका संस्कारले नेपाली समाजमा पारिवारिक र सांस्कृतिक मूल्यहरू जोगाउने कार्य गर्दछ । हरेक वर्ष भाइटीकामा परिवारका सबै सदस्यहरू एकैठाउँमा भेला हुन्छन् र पुरानो सम्बन्धलाई पुनः ताजा बनाउँछन् । यस अवसरले परिवारमा सधैँ एकता, सहयोग र स्नेहलाई प्रवाह गरिेरेहन्छ । यो परम्पराले दाजुभाइ–दिदीबहिनीबीचको सद्भाव कायम राख्न प्रेरणा प्रदान गर्दछे ।
धार्मिक र आध्यात्मिक महत्वः
धार्मिक दृष्टिकोणबाट भाइटीकाको विशेष महत्व छ । कथाअनुसार, यमराजले आफ्नी बहिनी यमुनाको घरमा टीका लगाएपछि मात्र मृत्युलोक फर्किएका थिए र त्यसदिन यमुनाले आशीर्वाद दिएकाले दाजुभाइको दीर्घायु भयो भन्ने मान्यता छ । यस कथालाई आधार मानेर दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइलाई टीका लगाई यमराजबाट सुरक्षा र दीर्घायुको कामना गर्दछन् ।
समाजमा भाइचारा र सहयोगको भावना
भाइटिकाको पर्वले समाजमा भाइचारा र सहयोगको भावना प्रवर्धन गर्न भूमिका खेल्छ । परिवार, छरछिमेक र समाजका अन्य सदस्यहरूसँग पनि हर्षोल्लासका साथ यो चाड मनाइन्छ । यसले सामाजिक सम्बन्धलाई अझै मजबुत बनाउँछ र एकअर्काप्रतिको सहयोगको भावना अभिवृद्धि गर्दछ ।
स्नेहको प्रतीक उपहारहरूः
भाइटीकामा दिदीबहिनी र दाजुभाइबीच उपहार आदान–प्रदान गर्ने परम्परा छ । दाजुभाइहरूले दिदीबहिनीलाई उपहार दिएर उनीहरूको माया र सम्मान प्रकट गर्छन् । यी उपहारहरूले स्नेह र प्रेमलाई अझ सुदृढ बनाउँछ र भाइटीका पर्वलाई अझ उल्लासमय बनाउँछ ।
सांस्कृतिक धरोहरको जगेर्ना
भाइटीका नेपाली समाजको सांस्कृतिक सम्पदाको एक अंश हो, जसले हाम्रो परम्परा, धार्मिक मान्यता र मूल्यहरूलाई जोगाइराख्न महत्वपूर्ण योगदान पु¥याउँछ । हरेक वर्ष यो पर्वलाई सान र सम्मानका साथ मनाउनु हाम्रो सांस्कृतिक जगेर्नाको एउटा उदाहरण हो ।
अन्ततः भाइटीका केवल एउटा चाड मात्र नभई हाम्रो सांस्कृतिक र पारिवारिक पहिचानको प्रतिविम्ब हो । यसले परिवारलाई एकताबद्ध गर्न, स्नेह र प्रेमको बन्धनलाई अझ मजबुत बनाउन र नेपाली समाजमा आपसी सहयोग र सद्भावको भावना विकास गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दछ ।
मेरा लागि तिहार सधैँ उत्साहको चाड हो । बाल्यकालमा तिहारको मुख्य आकर्षण भनेको दीपावली थियो । हामी परिवारका सबै सदस्यले घर सफा गरेर दीप जलाउने, घरको झ्याल र ढोका रङ्गीचङ्गी बत्तीले सजाउने अनि लक्ष्मी पूजा पछि पिङ खेल्न र देउसीभैलो खेल्न जान्थ्यौँ । तिहारमा घरको माहोल रमाइलो र झनै न्यानो लाग्दथ्यो ।
सबभन्दा मन पर्ने पल भनेको भाइटीकाको दिन हो । दिदीहरूले टीका लगाइदिँदा अनि माया र स्नेहका साथ मिठाई खुवाउँदा त्यो पल मेरा लागि सधैँ विशेष हुन्छ । दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीचको यो सम्बन्ध अझ बलियो बनाउन तिहारले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।
हरेक वर्षको तिहारले मलाई परिवार, संस्कृति र परम्पराप्रतिको प्रेमलाई झनै बलियो बनाउँछ ।
तिहारसँग जोडिएका मेरा अनुभवहरू धेरै छन्, जसले बाल्यकालदेखि वर्तमानसम्मका थुप्रै रमाइला क्षणहरू सम्झाइरहन्छन् ।
भैलो खेल्ने अनुभवः बाल्यकालमा साथीसँग मिलेर भैलो खेल्न जानु तिहारको सबैभन्दा रमाइलो भाग थियो । गाउँभरि विभिन्न घरमा गएर गीत गाउँदा, तिनीहरूले दिने पैसा, मिष्ठान्न, फलफूलले हाम्रो खुसी अझै बढाउँथ्यो । साथीहरूसँग हातमा मादल, घुङ्गुरु र पिङका गीत गाउन पाउँदा त्यो अनुभव एकदमै रोमाञ्चक हुन्थ्यो । एक दिनमा सकेसम्म धेरै घरमा पुग्ने प्रतिस्पर्धा नै बन्थ्यो !
दीप जलाउने रमाइलाः तिहारमा घरभरि दीप बाल्नुपर्ने कुराले साँच्चै विशेष माहोल बनाउँथ्यो । बुबा र दाजुहरूले तेल र बत्ती तयार पारेर घरको हरेक कुना–कुनामा दीप जलाउनुहुन्थ्यो भने हामी साना भए पनि कतै दीपलाई नबुझ्ने गरी राख्न ध्यान दिन्थ्यौँ । बाहिरबाट घर हेर्दा जताततै दीपको उज्यालोले झलमलाइरहेको दृश्य आज पनि म आँखामा देख्छु ।
लक्ष्मी पूजामा सहभागीः लक्ष्मी पूजाको तयारी गर्ने जिम्मा प्रायः आमाको हुन्थ्यो । उहाँले माटोको लक्ष्मीको मूर्ति तयार गर्नुहुन्थ्यो र सबैले सामूहिक रूपमा पूजा गरिन्थ्यो । बुबाले पुराणको कथा सुनाउनुहुन्थ्यो जसले लक्ष्मी पूजाको महत्वबारे बुझ्न म सानैदेखि अभ्यस्त भएँ । पूजामा हामीले राम्रा नयाँ कपडा लगाएर सामूहिक रूपमा बस्नु, पूजा गर्नुपछि मिठाइ बाँड्नु तिहारको अर्को सुन्दर पक्ष थियो ।
भाइटीका भनेको मेरा लागि खासै भावनात्मक दिन हो । दिदीहरूले मलाई प्रेमपूर्वक टीका लगाउँदा सधैँ गर्व र कृतज्ञता महसूस गर्थेँ । कहिलेकाहीँ पुराना लुगा लगाएर दिदीहरूलाई चकित पार्ने योजना बनाइन्थ्यो अनि पछि सबै मिलेर रमाइलो गरिन्थ्यो । दिदीहरूले लगाउने लामो माला, सप्तरङ्गी टीका र मिठो भोजनले त्यो दिन अझ विशेष बनाउँथ्यो ।
तिहारको बेला नयाँ परिकार बनाउनुपर्ने चलन छ । विशेषगरी मिठाइ, सेलरोटी, पत्रे, खजुरी, अनरसा र फुलौराको स्वाद सधैँ नयाँ र उत्साहित पार्ने खालको हुन्छ । दिदीहरुले तिहारमा बनाउनु भएको सेलरोटी र घिउको स्वाद अहिले पनि जिब्रोमा नै छ । कहिलेकाहीँ आफैँले पनि मिठाइ र रोटी बनाउने प्रयास गर्थेँं, जुन सधैँ सफल नभए पनि त्यो अनुभव रमाइलो हुन्थ्यो ।
तिहारको रमाइलो, परिवारसँगको न्यानो सम्बन्ध र हाम्रो सांस्कृतिक परम्परामा टेकेर रमाउन पाउनु मेरा लागि निकै भाग्यको कुरा हो ।
