हेटौँडाः साहित्य मानिसको भावना, विचार र समाजको विविधता उजागर गर्ने महत्वपूर्ण माध्यम हो भन्ने कुरा त हामी सबै छर्लङ्गै छौँ । यसले समाजका विभिन्न पक्षलाई उजागर गर्दै सबैलाई समान रूपले सम्बोधन गर्नुपर्ने चाहन्छ तर इतिहास र वर्तमानमा साहित्यिक क्षेत्रमा विभिन्न भेद्भावहरू पनि प्रकट भएका छन् । विशेष गरेर, साहित्यका विभिन्न प्रतियोगिताहरूमा देखा पर्ने भेद्भावले यो क्षेत्रलाई प्रभावित गरेको छ ।
साहित्यको क्षेत्र एक विचार र कलात्मक अभिव्यक्तिको महत्वपूर्ण अङ्ग हो, जसले सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक पक्षलाई उजागर गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निभाउँछ तर साहित्य लेखन र प्रकाशनका क्रममा विभिन्न प्रकारका भेद्भावहरू देखा पर्छन् । सबैभन्दा प्रमुख भेद्भाव जातीयता, लिङ्ग, वर्ग र क्षेत्रीयताको आधारमा हुन्छ ।
साहित्य लेखनमा जातीय भेद्भाव प्रायः देखा पर्छ । विशेष गरी ऐतिहासिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा, केही जाति समूहहरूको आवाजलाई साहित्यिक कृतिहरूमा स्थान दिइनु छैन । यसले समाजका कमजोर वर्गका अनुभव र कथाहरूलाई उपेक्षित गराउँछ ।
साहित्यका क्षेत्रमा महिलाहरूको सहभागिता प्रायः कम देखिन्छ । यद्यपि महिलाले साहित्यिक क्षेत्रमा ठूलो योगदान पुर्याएका छन्, तिनका कृतिहरूलाई पुरुष सत्ताधारी समाजले प्रायः अस्वीकार गरेको छ । महिलाका लेखहरूको मूल्याङ्कन र पहिचान पाउने प्रक्रिया पुरुष लेखकहरूको तुलनामा कठिन र लामो भएको छ ।
साहित्यमा कस्तो वर्गको विचार र अनुभवलाई महत्व दिइन्छ भन्ने कुरा पनि भेद्भावको कारण हो । उच्च वर्गका लेखकले लेखेका कृतिहरू प्रायः मिडिया र प्रकाशन क्षेत्रमा बढी सम्मानित हुन्छन्, जबकि निम्न वर्गका लेखकहरूको कृतिहरूलाई अवसर र पहिचान कम प्राप्त हुन्छ ।
नेपाल जस्तो बहु–सांस्कृतिक र बहु–भाषिक देशमा क्षेत्रीय भेद्भावले पनि साहित्यलाई प्रभावित गरेको छ । काठमाडौँको साहित्यिक परिप्रेक्ष्य बाहिरका लेखकहरूलाई प्रायः उचित अवसर र सम्मान दिइँदैन । यसले ग्रामीण र हिँड्ने क्षेत्रका साहित्यलाई उपेक्षित गराउँछ ।
साहित्यका विभिन्न प्रतियोगिताहरूमा पनि भेद्भाव प्रकट हुन्छ । यस्ता प्रतियोगिताहरूमा सिर्जनाकर्मीहरूले आफ्नो कृति प्रस्तुत गर्छन् तर यसमा पनि जस्तोसुकै समाजिक र सांस्कृतिक भेद्भाव छ ।
काठमाडौँ र अन्य प्रमुख शहरहरूको लेखकहरूलाई अधिकतम अवसर र सम्मान दिइन्छ, जबकि गाउँ र उपत्यकाबाहिरका लेखकमाझ कम अवसर पाइन्छ । यसले साहित्यिक प्रतिस्पर्धामा असमानता ल्याउँछ ।
महिला लेखकहरू प्रायः साहित्यिक प्रतियोगिताहरूमा समान अवसर पाउँदैनन् । प्रतियोगितामा चयन प्रक्रिया, निर्णायकहरूको पूर्वाग्रह र समाजका लिङ्गीय धारणा महिला लेखनको उचित मूल्याङ्कनमा बाधक बन्न सक्छ ।
जातीय र वर्गीय पहिचानले पनि साहित्यिक प्रतियोगितामा प्रभाव पार्दछ । केही जाति वा वर्गका लेखकहरूलाई अधिक अवसर र सम्मान मिल्न सक्छ, जबकि अन्यलाई बाहिर राखिएको महसुस गरिन्छ । यसले लेखकको सृजनात्मकता र आत्मविश्वासलाई असर पु¥याउँछ ।
साहित्यिक क्षेत्र र प्रतियोगितामा हुने भेद्भाव समाजको प्रतिविम्ब हो । जसरी समाजमा असमानता र भेद्भाव पाइन्छ, त्यस्तै साहित्यिक क्षेत्रमा पनि ती असमानताहरू देखा पर्छन् । यस्ता भेद्भावले सिर्जनाकर्मीहरूको अवसरलाई सीमित गर्छ र समाजका विभिन्न वर्गका आवाजलाई दबाउँछ । यसैले साहित्यमा समानता र न्यायको सुनिश्चितता आवश्यक छ । समान अवसर र प्रतिनिधित्वको माध्यमबाट मात्र हामी साहित्यको सही अर्थ र विकासमा योगदान पुर्याउन सक्छौँ ।
